Epitel Dokusu

Karmaşıklığına karşın insan vücudu yalnızca 4 temel dokudan meydana gelir. Bunlar, epitel, bağ, kas ve sinir dokularıdır. Hücrelerin ve hücre dışı matriks moleküllerinin oluşturduğu bu dokular yalıtılmış alt birimler olarak değil, birbi- riyle ilişkili durumda ve değişik oranlarda vücudun çeşitli organ ve sistemlerini oluştururlar. Bu ana doku tiplerinin temel özellikleri Tablo 4-1 gösterilmektedir. Kan ve lenf gibi vücut sıvılarında serbest halde bulunan hücreler de işlevsel açıdan büyük öneme sahiptir.

Bağ dokusu, kendi hücreleri tarafından üretilen hücreler arası maddenin bolluğu ile özellik kazanır; kas dokusu özelleşmiş kasılma işlevine sahip olan uzamış hücrelerden meydana gelir ve sinir dokusu hücre gövdesinden çıkan, sinir uyartılarını taşımak, yaymak, iletmekle görevli uzantılara sahip hücrelerden oluşur. Organlar kendisine özgü ana işlevleri yürütmekten sorumlu hücrelerin oluşturduğu parenkim ve destek dokusu olan stroma bölümlerine ayrılabilir. Beyin ve omurilik dışında, stroma bağ dokusundan oluşur.

Epitel dokuları sıkıca bir araya gelmiş çok yüzeyli hücreler ve çok az miktarda hücreler arası maddeden oluşur. Bu hücreler arasındaki bağlantı güçlüclür ve vücut yüzeyini örten ve boşluklarını döşeyen hücre tabakaları oluştururlar.

Epitel (Yun. epi, üst + thele, meme başı) dokusunun başlıca işlevleri yüzeyleri örtmek ve döşemek (örn. deri),

Tablo 4-1. Dört ana doku tipinin temel özellikleri

		Hücre Dışı
Doku	Hücreleri	Matriksl	İşlevleri
Sinir	Çatallaşan uzantılara sahip	Yok	Sinir uyartılarının aktarılması
Epitel	Bir araya toplanmış çok yüzlü hücreler	Az	Vücut boşluklarının örtülmesi, bez salgısı
Kas	Uzun kasılabilir hücreler	Orta düzeyde	Hareket
Bağ	Sabit ve hareketli birkaç tip hücre	Çok	Destek ve koruma

emilim (örn. bağırsaklar), salgılama (örn. bezlerin epitel hücreleri) duyu algılama (örn. nöroepitel) ve kasılma (örn. miyoepitel hücreleri) yönündedir. Epitel hücreleri vücudun dış ve iç tüm yüzeylerini örttüğünden, vücuda giren ve çıkan her şey, epitel yaprağından geçmek zorundadır.

EPİTEL HÜCRELERİNİN BİÇİM VE ÖZELLİKLERİ

Epitel hücrelerinin biçimleri ve boyutları yüksek prizmatik- ten, kübiğe ve yassı epitele dek değişir. Bunların sık görülen çok yüzeyli biçimleri, hücre tabakaları ya da kitleleri halinde bir araya gelmeleri sonucu oluşur. Buna benzer durum, çok sayıda şişirilmiş balonun dar bir alana sıkıştırılması durumunda da gözlenebilir. Epitel hücre çekirdeklerinin görünümü yuvarlak, uzun ya da oval gibi farklı biçimlerde olabilir. Çekirdeğin şekli genelde, az çok hücre şekline uyar, bundan ötürü kübik hücreler yuvarlak çekirdekli, yassı hücreler yassılmış oval çekirdeklidir. Çekirdeğin uzun ekseni her zaman hücrenin ana eksenine koşuttur.

Hücreler arasındaki sınır ışık mikroskobu ile genellikle ayırt edilemediğinden hücrelerin sayısı ve şekli hakkında ipucu vermesi açısından hücre çekirdeği şekli önem taşır. Çekirdek şekli, epitel sınıflanması açısından başlıca morfolojik ölçütü oluşturan tabakalar halinde düzenlenip düzenlenmediğini ayırtetmek açısından da değerlidir.

Bazal Lamina ve Bazal membranlar

Bütün epitel hücreleri, altlarında bulunan bağ dokusu ile ilişkilidir, bunların alt yüzeyindeki, yaprağa benzer hücre dışı yapı, bazal lamina olarak isimlendirilir. Bu yapı yalnızca elektron mikroskobu ile görülebilir. İnce lifçiklerin oluşturduğu ince bir ağdan meydana gelen, 20-100 nm kalınlığında yoğun bir tabaka (lamina densa) olarak belirir. Lamina densanın yanısıra bazal laminadaki yoğun tabakanın tek ya da her iki yanında elektron geçirgen tabakalar bulunabilir, Bunlar lamina rara ya da lamina lusida olarak isimlendirilir. Bazal laminanın ana bileşenleri tip IV kolaj en ile lami- nin denen bir glikoprotein ve proteoglikandır (ör., perla- kan adı verilen heparan sülfat proteoglikanı). Bazal lamina, altındaki bağ dokusuna kolajenin özel bir tipi olan (tip VII) tutturucu liflerle ve yüzeysel dermişin elastik bileşenlerinden olan mikro lifçik demetleri ile tutunur (Şekil 4-1 ve

4-2).

Bazal lamina yalnızca epitelli dokularda değil, aynı zamanda bağ dokusu ile temas eden diğer hücre tiplerinde de bulunur. Kas, yağ ve Schwann hücrelerinin çevresindeki bazal laminalar, bağ dokusu ile diğer dokular arasında makro- molekiillerin değiş tokuş edilmesini kısıtlayan ya da düzenleyen bir engel oluşturur. Bazal lamina, akciğer alveolleri ve böbrek glomerüliinde olduğu gibi komşu epitel tabakaları arasında da bulunur (Şekil 4-2 A). Buralarda, her iki epitel hücre tabakasına ait bazal laminaların kaynaşması sonucu bazal lamina daha kalındır.

Bazal laminanın bileşenleri, epitel, kas, yağ ve Schwann hücreleri tarafından salgılanır. Bazı durumlarda retiküler lifler bazal lamina ile sıkı bir ilişki içinde olan ve retiküler lamina adı verilen bir tabaka oluştururlar (Şekil 4-1B ve 4- 2B). Bu retiküler lifler bağ dokusu hücreleri tarafından üretilir.

Bazal laminanın birçok işlevi bulunur. Basit yapısal destek ve süziilmenin yanında, hücre kutuplaşmasını etkileyebilir, büyüme faktörlerine bağlanarak hücre çoğalmasını ve farklılaşmasını düzenleyebilir, hücre metabolizmasını etkileyebilir, komşu plazma zarındaki proteinleri düzenleyebilir (sinyal aktarımını etkileyerek) ve hücre göçü için yol oluşturabilir. Bazal lamina görünüşe göre, sinirinden ayrılan kas liflerinin yeniden sinire kavuşturulması gibi belli hücreler arasındaki etkileşimler için gerekli bilgileri de İçermektedir. Yeni nöromiisküler bağlantıların kurulması için kas hücreleri etrafında bazal laminanın bulunması gerekir.

Bazal membran terimi, epitel altında, böbrek glomerCil- leri (Şekil 4-3) ve akciğer alveollerinde ışık mikroskobu ile periyodik asit-Schiff (PAS) pozitif olarak görülebilen tabakayı betimlemek için kullanılır. Bazal membran genellikle 2 bazal laminanın kaynaşması (Şekil 4-2A) ya da bir bazal lamina ile bir retiküler laminanın birleşmesi (Şekil 4-2B) ile oluşur ve bu yüzden daha kalındır. Bu terimlerin kullanılması konusunda bütün araştırmacılar fikir birliği içinde değildir, söz konusu terimlerin çoğu kez keyfi kullanılması kanşıklı a neden olmaktadır. Bu kitapta bazal lamina terimi genellikle elektron mikroskop ile görülen lamina densa ve değişebilen oranda bulunan lamina rara yapılarını ifade etmektedir. Işık mikroskobu ile görülen daha kalın yapıları ifade etmek için bazal nıembran terimi kullanılmaktadır

.Hücreler arası Bağlantılar

Zarla ilişkili çeşitli yapılar, hücreler arasındaki tutunma ve iletişime katkıda bulunur. Epitel hücreleri birbirlerine sıkıca yapışmış durumdadır, onları ayırmak için oldukça büyük bir mekanik güç gerekir. Hücreler arası yapışma özelliği daha çok çekme kuvvetine ve basınca maruz kalan epitelli dokularda (örn. deri) belirgindir. Tutunma, kısmen plazma zarının kadherin adı verilen zarı kateden (transmembran) glikoproteinler ailesinden kaynaklanır. Kadherİnler ortamda kalsiyum bulunmadığında yapışkanlıklarını yitirirler.

Hücrelerarası makromolekiil ve iyonların yapıştırıcı etkisine ek olarak, çoğu epitel hücresinin yan yüzey zarları, hücreler arası bağlantı yapılarını oluşturan çeşitli özelleşmeler gösterir. Bu bağlantılar yalnızca yapışma bölgeleri olarak görev yapmakla kalmaz, aynı zamanda hücrelerarası aralıktan madde geçişini önler ve komşu hücreler arasında iletişim düzeneğini oluşturur. Bazı epitellerde çeşitli bağlantılar çoğu kez hücrenin tepesinden tabanına doğru belirli bir düzen içinde bulunurlar.

Bağlantıların en tepede olanı sıkı bağlantılar ya da zo- nulae okludens’tir (tekili zonula okludens). Latince terminoloji, bağlantının geometrisi hakkında önemli bilgiler verir. “Zonula”, gerçekte bağlantının bir bant şeklinde hücreyi tamamen sardığını ifade ederken okludens, zarların hücrelerarası akını kapatacak şekilde kaynaşmış olduğunu belirtir. Uygun biçimde boyanmış ince kesitler elektron mikroskopta incelendiğinde komşu zarların bitişik dış yapraklarının birbirine kaynaşmış olduğu görülür ve bu da o bölgede beş tabakalı bir görünüme sebep olur. İncelenen epitelin türüne bağlı olarak bir ya da daha fazla kaynaşma yeri gözlenebilir (Şekil 4-4 ve 4-5). Dondurma kırma yöntemi ile kesit alındıktan sonra aynı bölgeden hazırlanan (Şekil -i-6) olağan ince kesitlerde izlenen kaynaşma bölgelerinde, ağa benzer bir tutunma meydana getirmektedir (Şekil 4-25).

Birçok epitelde karşılaşılan ikinci bağlantı tipi zonula adherens'dir (Şekil 4-4 ve 4-5). Bu bağlantı, hücreyi çepeçevre sarar ve hücrenin komşusuna yapışmasını sağlar. Bu bağlantının önemli bir özelliği, bağlantı bölgesindeki zarların sitoplazmaya bakan yüzünde bulunan yoğun plakların içine girmiş olan çok sayıdaki aletin filamamdır. Filamanlar, aktin filamanlarından, ara filamanlardan ve spekuinden oluşan bir ağ olan terminal ağdan kaynaklanır.

Aralık bağlantıları (Gap Junction) ya da neksus, epitel hücrelerinin çoğunda yan yüzey zarları boyunca hemen her yerde bulunabilir. Aralık bağlantıları neredeyse tüm memeli dokularında bulunur. Olağan elektron mikroskop fotoğraflarında komşu hücre zarlarının çok yakın (2 nııı) konumda bulunması ile nitelik kazanır (Şekil 4-7A ve C). Dondurup kırma işleminin ardından plazma zarındaki zar içi parçacıklar dairesel yamalar halinde kümeler oluşturur (Şekil 4-7 B).

Aralık bağlantısının koneksin adı verilen protein birimleri, merkezlerinde yaklaşık 1.5 nm çapında hidrofilik bir delik içeren altıgenler oluşturur. Bu birim, konekson olarak tanımlanır ve komşu hücre zarlarındaki koneksonlar, iki hücre arasında hidrofilik kanal oluşturacak şekilde karşı karşıya gelirler (Şekil 4-7A). Moleküler klonlama çalışmalarında konek- sinlerin farklı biçimlerde dağılmış ve farklı fizyolojik özelliklere sahip kanallar oluşturan akraba proteinler ailesi olduğu gösterilmiştir. Aralık bağlantıları, hücreler arasında, molekül ağırlığı 1500'ün altındaki moleküllerin alışverişine izin verir. Ayrıca, bazı hormonlar, döngüse! AMP ve GMP ve iyonlar gibi işaret molekülleri, aralık bağlantıları üzerinden dolaşabilir ve pek çok dokuda hücrelerin bağımsız birimler şeklinde değil, eşgüdümlü hareket etmelerini sağlar, Bunun tipik bir örneği kalp kası hücreleridir, buradaki aralık bağlantıları büyük ölçüde kalbin düzenli olarak atmasından sorumludur.

Daha önce yalıtılan hücreler arasında aralık bağlantıları süratle oluşturulabilir. Metabolik engelleyiciler - özellikle ok- sidatif fosforillennıeyi durduranlar- bağlantıların oluşmasını engeller ya da hücreler arasında varolan bağlantıları çözer. Bununla birlikte protein sentezi olmadığında da yeni bağlantılar oluşabilmektedir. Bu durumda koneksinler plazma zarında dağınık halde bulunan alt birimlerden meydana gelir.

Son bağlantı tipi desmozom (Yun. Desmos, bant, + soma, gövde) ya da maküla adherenstir (Şekil 4-4 ve 4-5). Desmozom hücre yüzeyinde disk şeklindeki karmaşık bir yapıdır, komşu hücrenin yüzeyinde buna özdeş bir yapı ile bağlantı kurar. Bu bölgede hücre zarları oldukça düzdür ve genellikle birbirleri arasındaki uzaklık (>30 nm) olağan mesafe olan 20 nm'den fazladır. Her iki hücre zarının sitozol tarafında, zardan kısa bir mesafe uzakta en az 12 proteinden oluşan dairesel bir plaka şeklinde tutunma plağı olarak isimlendirilen yapı bulunur. Epitel hücrelerinde ara keratin filamanları tutunma plağı içine girer ya da u dönüşlerle kıvrılarak sitoplazmaya geri dönerler. Hücre iskeletinin ara fila- manları çok dayanıklı olduğundan, desmozomlar hücreler arasında sağlam bağlantılar oluşturur. Epitel oluşturmayan hücrelerde desmozomlara tutunan ara filamanlar keratin değil, desmin ya da vimentin gibi başka proteinlerdir. Kadhe- rin ailesinden proteinler de desmozomların oluşturduğu bağlantıya katılır. Bu tutunma, ortamdaki Ca⁺² uzaklaştırıldığında sona erer.Epitel hiicrcleriyle bazal laminanın temas ettiği yüzeyde çoğunlukla hemidesmosomlar (Yun. hemi-yemm + cles- mos-bant, som a-gövde) gözlenir. Morfolojik olarak hu yapılar, epitel hücresinin plazma zarı üzerinde bir yarı desmo- zom seklinde izlenir ve epitel hücrelerin hemen alttaki bazal laminaya tutunmasını sağlar (Şekil 4-1B). Bununla birlikte, desmozomlardaki tutunma plakları kadherin içerirken, lıemi- desmozomlarclaki plaklar hücre dışı
makromolekiiller olan laminin ve tip IV kolajen için reseptör bölgeleri oluşturan transmembran proteinleri olan integrinlerden oluşmaktadır.

İşlevsel açıdan bakıldığında hücreler arasındaki bağlantılar, tutturucu bağlantılar (zonulae adherensler, hemides- mosomkır ve desmosomlar), geçirgen olmayan bağlantılar (zonula oldudensler) ve iletişim sağlayan bağlantılar (aralık bağlantısı) biçiminde sınıflandırılabilir.

HÜCRE YÜZEYİ ÖZELLEŞMELERİ

Bazı epitel hücrelerinin serbest yüzeylerinde hücre yüzey alanını artırmaya ya da yabancı parçacıkları uzaklaştırmaya yönelik özelleşmeler bulunur.

Mikroviluslar

Elektron mikroskopta incelendiğinde bazı dokulardaki hücrelerin çoğunun tepeye bakan yüzeyinde sitoplazma uzantılarına sahip oldukları görülür. Bu uzantılar kısa ya da uzun, parmağa benzer çıkıntılar ya da birbirini takip eden kıvnntılı katlanmalar biçiminde izlenir. Bunlar az ya da çok sayıda olabilir. İnce bağırsağı döşeyen epitel ya da böbreğin proksimal tübiil hücreleri gibi emilim yapan hücrelerde düzgün olarak sıralanmış yüzlerce mikrovilus (Yun. mikros, küçük + L. vilıts saç demeti) bulunur (Şekil 4-8 ve 4-9). Her bir mikrovilusun boyu yaklaşık 1 ¡im, eni 0.08 pın'dir. Emici hücrelerdeki glikokaliks, çoğu başka hiicredekinden daha kalındır. Mikroviluslardan ve gli- kokaliksten oluşan kompleks ışık mikroskobunda kolayca görülür ve fırçamsı ya da çizgili kenar olarak isimlendirilir.

Mikrovtlusların içinde birbirine ve çevresindeki plazma zarına başka proteinlerle bağlanmış olan aklin filaman kümeleri bulunur (Şekil 4-9).

Stereosilyumlar

Stereosilyıımlar, epididim ve duktus deferens hücrelerinin uzun ve hareketsiz olan çıkıntıları olup esasen uzun ve dallanmış mikroviluslardir, bunlar gerçek titrek tüyler (silyum- larla) ile karıştırılmamalıdır. Stereosilyumlar hücre yüzeyini artırarak moleküllerin hücre içine girişini ve hücreden çıkışını kolaylaştırır.

Titrek Tüyler ve Kamçılar

Titrek tüyler epitel hücrelerinin yüzeyinden uzanan, boyu 5-

10 pm ve çapı 0.2 pm olan hareketli yapılardır, Hücre zarı ile çevrilidir ve çevresinde 9 mikrotübül çifti bulunan merkezi bir çift mikrotübül içerir. Periferik çiftlerin mikrotübül- leri birbirine bağlanır (Şekil 4-10).

Titrek tüyler, apikal kutupta hücre zarının hemen altında bulunan, elektron yoğun yapılı bazal cisimciklere tutunur (Şekil 4-10). Bazal cisimcikler sentriyollerle özdeş yapıya sahiptir (bkz. 2. Bölüm).

Canlı organizmalarda titrek tüyler hızla ileri-geri hareket eder. Titrek tüylerin hareketi çoğunlukla sıvı ya da parçacık içeren maddelerin titrek tüylü epitel üzerinden bir yöne doğru akış düzenini sağlar. Titrek tüylerin hareketi için kullanılan enerjinin kaynağı ATP'dir.

Soluk borusundaki titrek tüylü bir hücrenin yaklaşık 250 titrek tüye sahip okluğu tahmin edilmektedir. Kamçı, insanda yalnızca spermatozoonlarda bulunur, Titrek tüylere benzer yapıdadır, ancak çok daha uzundur ve çoğunlukla her hücrede bir tane olmak üzere sınırlı sayıdadır.

EPİTEL TİPLERİ

Epitel geleneksel olarak yapı ve işlevine göre 2 ana gruba ayrılır: örtü epiteli ve bez epiteli. 13u mutlak olmayan bir ayırımdır, çünkü bütün hücreleri mukus salgılamasına karşın örtücü olan epitel de vardır (örn. midenin yüzey epiteli) ya da örtücü hücreler arasına dağılmış bez hücreleri de bulunur (örn. ince bağırsak ya da soluk borusundaki mukus hücreleri).

Örtü Epiteli

Örtü epiteli, hücreleri tabaka halinde vücudun dış yüzeyini örten ya da iç boşlukları döşeyen dokulardır. Morfolojik olarak hücre kat sayısına ve yüzey katmanındaki hücrelerin sekline göre sınıflandırılır (Tablo 4-2). Tek kadı epitel (basit epitel) yalnızca tek hücre tabakasına sahiptir (.Şekil 4-11), Çok katlı epitelde ise birden daha fazla hücre tabakası bulunur. (Şekil 4-12).

Tek katlı epitel hücre şekline göre yassı, kübik ya da prizmatiktir (Şekil 4-13 ile 4-16 arası). Kan damarlarını dö

şeyen endotel ve plevra ve periton gibi belli vücut boşluklarını döşeyen mezotel tek katlı yassı epitele örnek oluşturur (Şekil 4—13 ve 4—14).

Kübik epitel için ovaryumun yüzey epiteli ve prizmatik epitel için ince bağırsağı döşeyen epitel örnek verilebilir.

Çok katlı epitel, en üst tabakasındaki hücre şekline göre sınıflandırılır.

Çok katlı epitel (Şekil 4-17, 4-18 ve 4-19) yüzeyindeki hücrelerin şekline göre yassı, kübik, prizmatik ve değişici olarak sınıflandırılır. Ayrı bir grup oluşturan yalancı çok katlı epitel ileride anlatılmaktadır.

Çok katlı yassı keratinleşmiş epitel esas olarak deride bulunur. Hücreleri çok sayıda tabaka oluşturur, alttaki dokuya yakın olan hücreler genellikle kübik ya da prizma- tiktir. Yüzeye yaklaştıkça hücreler düzensiz şekil alır ve gittikçe yassılaşarak ince ve yassı hale geçerler (ayrıntılı bilgi için 18. Bölüme bakınız).

Çok katlı yassı keratinleşmemiş epitel (Şekil 4—17) yüzeyi kuru olan derinin aksine ıslak boşlukları (örn. ağız, yemek borusu, vajina) döşer. Çok katlı yassı keratinleşme

iniş epitel, yüzeyinde çekirdeklerini korumuş canlı hücrelerin oluşturduğu yassılaşmış bir tabaka ile özellik kazanır. Bu epitelin keratinleşmiş türünde ise bu durum gözlenmez, yüzeydeki hücreler ölüdür ve çekirdekler görülmez

çok katlı prizmatik epitel seyrektir, İnsan vücudunda yalnızca gözün konjunktivası ve büyük bezlerin boşaltım kanalları gibi sınırlı alanlarda bulunur.

Değişici epitel, idrar kesesi, üreler ve üretranm üst kısmını döşer. Yüzeyinde ne yassı ne de prizmatik olmayan, kubbe gibi şişkin hücrelerin varlığı ile özellik kazanır (Şekil

3- 18 ve 4-19). Hücrelerin şekilleri idrar kesesinin dolmasına bağlı olarak değişir. Bu epitel, 19. Bölümde ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.

Yalancı çok katlı epitel bu ismi çekirdeklerin değişik seviyelerde yer alması nedeniyle alır. Bütün hücreler bazal laminaya tutunmalarına karşın bazıları yüzeye erişemez. Bu dokunun en iyi bilinen örneği solunum yollarında bulunan yalancı çok katlı titrek tüylü prizmatik epiteldir (Şekil 4-12).

Epitelin iki başka tipinden de kısaca söz etmek gerekir. Nöroepitel hücreleri, duyu alımı için özelleşmiş epitel kökenli hücrelerdir (örn. tat tomurcuklarının hücreleri). Miyo- epitel hücreleri, miyozin ve çok sayıda aletin mikrofilama- nı içeren dallanmış hücrelerdir. Bunlar kasılma için özelleşmistir, başlıca meme, ter ve tükürük bezlerinin asiniislerinde bulunur.

Bez Epiteli

Bez epiteli, salgı üretmek üzere özelleşmiş hücrelerin oluşturduğu dokulardır. Salgılanacak olan moleküller genellikle hücre içinde salgı granülü adı verilen zarla çevrili, küçük keseciklerde depolanır.

Bez epiteli hücreleri, proteinleri (örn., pankreas), lipitleri (örn., adrenal ve yağ bezleri), ya da karbonhidrat ve protein bileşimlerini (örn., tükürük bezleri) sentezieyebilir, depolayabilir ve salgılayabilir. Meme bezleri her üç maddeyi de salgılar. Daha seyrek görülen bazı bez hücreleri düşük sentez aktivitesine sahiptir (örn., ter bezleri) ve bunlarda salgının çoğu kandan, bezin lümenine aktarılan maddelerden oluşur.

oluşur, çok hücreli bezler ise hücre gruplarından meydana gelir. Tek

hücreli beze örnek ince bağırsak epitelinde (Şekil -i—20) ya da solunum yollarında yer alan goblet hücresidir. Bununla birlikte bez terimi, tükürük bezi ve pankreasta olduğu gibi çoğunlukla bez epiteli hücrelerinin büyük ve karmaşık kümeler halinde düzenlenmiş _Ssekli için kullanılır.

Bezler daima örtücü epiteiden, hücre çoğalması ve altındaki bağ doku içine göçü ile bunu takip eden değişimlerden sonra ortaya çıkar (Şekil 4-21). Dış salgı (eksokrin) (Yun. oxo, dış, + krinein, ayırmak) kökenini aldığı yüzey epiteli ile bağlantılarını sürdüren bezlerdir. Bu bağlantı, bezin salgılarının kanallardan geçerek yüzeye eriştiği, epitel hücreleriyle döşeli tübiiler kanal yapısı şeklinde karşımıza çıkar. İç salgı bezleri (endokrin) (Yun. en don, içinde krinein) gelişim esnasında köken aldıkları yüzey ile bağlantıları kesilmiş olan bezlerdir. Bundan dolayı bu bezler kanalsızdır ve kanal sisteminden farklı olarak bunların salgıları kan akımı tarafından toplanarak etki edeceği alana taşınır.

Hücre gruplamasına göre endokrin bezlerin iki tipi ayırt

edilebilir. Birinci tipte, kümelenen hücreler ağızlanan kordonlar şeklinde, genişlemiş kan kapilleri arasına dağılmıştır (örn. böbrek üstü bezi, paratiroid, lıipofiz ön lobu; bkz. Şekil 4-21). İkinci tip hücreler, hiicresiz materyal ile dolu olan follikül ya da vezikülleri döşer (örn. tiroit bezi; Şekil 4-14).

Eksokrin bezler salgı yapımından sorumlu bir salgı yapıcı kısma ve salgıyı bezin dışına taşıyan kanallara (Şekil 4-22) sahiptirler. Basit bezler yalnızca bir tane dallanmamış kanala sahip iken bileşik bezler defalarca dallanmış olan kanallara (çatallanmış kanallar) sahiptir. Bezler, salgı yapıcı kısmındaki hücresel organizasyona göre de ayrıca sınıflandırılır. Basil bezler tübiiler, kıvrıntılı tiibüler, dallanmış tiibüler ya da asiner olabilir. Bileşik bezler ise tübüler, asiner ya da tubııloasiner olabilir (Şekil 4-22). Bazı organlar hem endokrin hem de eksokrin işleve sahiptir ve bir hücre tipi her iki yönde fonksiyon görebilir. Örn. karaciğerde hücreler kanal sistemi içine safra salgılarken aynı zamanda bazı başka ürünlerini de kana verirler. Başka organlarda bir kısım hücreler eksokrin işlev için özelleşmiştir, bazıları ise yalnızca endokrin salgı ile ilgilidir, örn. pankreasta, asiner hücreler sindirim enzimlerini ince bağırsak lümenine salgılarken, adacık hücreleri insiilin ve glııkagonu kana salgılar.

Salgı ürününün hücreyi terk etme biçimine göre bezler merokrin (Yun. nıeros + krinein, ayrılmak) ya da holokrin (Yun. bolos, tüm + krinein) olarak sınıflandırılabilir. Merokrin bezlerde (örn pankreas) salgı granülleri ekzositoz yoluy

la hücreyi terk eder ve hücresel materyal dışında kayıp olmaz. Holokrin bezlerde (örn. derideki yağ bezleri) salgı ürünü hücrenin bütünü olarak atılır. Bu işlemde salgı dolu hücrenin yıkımı söz konusudur. Ara tipte, yani apokrin (Yun. cipo, uzaklaşmak + krinein) bezde salgı ürünü üst sitoplaz- manın bir kısmı ile birlikte atılır.

Çok hücreli bezler genellikle bağ dokusundan oluşan bir kapsül ile sarılıdır ve bağ dokusundan oluşan bölmeler organı lopçuklara ayırır. Lopçuklar da daha küçük bölümlere ayrılır, bu şekilde bağ dokusu bez yapısını ayırır ve ayrılan bölümleri birbirine bağlar. Kan damarları ve sinirler de bezin içine girer ve dallanır.

EPİTEL DOKULARININ GENEL BİYOLOJİSİ

Vücut boşluklarını döşeyen örtü epitelinin altında bir bağ dokusu tabakası olan lamina propriya, bazal lamina ile birlikte epitele tutunur. Lamina propriya epiteli desteklemekle kalmayıp, komşu dokulara tutunmasını da sağlar. Epitel ve lamina propriyanın temas yüzeyindeki düzensizlikler, papillae (Lat., papııh'nm küçüğü, meme başı, tekil, papilla) olarak İsimlendirilen oluşumları meydana getirir. Bunlar çoğunlukla deri ve dil gibi dış etkilere açık epiteliyal dokularda oluşur.

Polarite (Kutupluluk)

Epitelin önemli bir özelliği onun kutupluluğu, yani bir serbest ya da üst yüzeyi ve bir de bazal laminaya oturan taban yüzeyi olmasıdır. Normalde kan damarlarının epitele girmemesi yüzünden bütün besinlerin, lamina propriyanın altında bulunan kılcal damarlardan çıkarak epitele geçmesi gerekir. Bu besinler ve epitel hücresi ürünlerinin öncülleri bazal la- minadan difüzyonla geçerek epitel hücrelerinin taban ve yan yüzeylerinden, genellikle de enerji gerektiren bir işlemle hücre içine alınır. Epitel hücrelerinin işlevlerini etkileyen kimyasal ulakların (örn. hormonlar, nörotransmiterler) reseptörleri de taban ve yan zarda toplanırlar. Emici epitel

hücrelerinde tepe-zarı yapısında zara bütünleşik proteinlerin yanı sıra emilecek okın moleküllerin sindirilmesini tamamlayan disakkaritler ve peptidazlar gibi enzimler de bulunur. Sıkı bağlantılar, çeşitli hücre zarı bölgelerindeki esas zar proteinlerinin birbirine karışmasını önlemeye yardımcı olur.

Sinir dağılımı

Epitel dokularının çoğu, lamina propriyadaki sinir birleşmelerinden zengin duyusal sinir uçları alırlar. Hepimiz gözün ön yüzünü örten korneanın çok duyarlı okluğunu biliriz. Bu duyarlılık, çok sayıdaki duysal sinir lifinin kornea epitelinin hücreleri arasına dallar uzatmış olmasından kaynaklanmaktadır.

Epitel Hücrelerinin Yenilenmesi

Epitel dokuları hücrelerinin, mitoz aktivitesi ile sürekli olarak yenilendiği dayanıksız yapılardır. Bu yenilenme hızı değişkendir. Her hafta yenilenen incebağırsak epiteli gibi dokularda hızlı ya da karaciğer ve pankreasta olduğu gibi yavaş olabilir. Çok katlı ve yalancı çok katlı epitel dokularında mitoz, bazal laminaya en yakın kök hücrelerin bulunduğu germinal tabakada meydana gelir.

Salgı Etkinliğinin Kontrolü

Bezler genellikle sinir ve endokrin denetime karsı duvarlıdır. Bununla birlikte, bir denetim biçimi çoğu kez diğerinden dalıa baskındır. Örneğin, pankreasın eksokrin salgısı esas olarak sekretin ve kolesistokiniıı (Yun. Chole, safra, + kys- tis, kese, + kincin, kıpırdamak) hormonlarının oluşturduğu uyartıya bağlıdır. Bunun aksine, tükürük bezleri temel olarak sinirsel denetim altında çalışır.

Bezlerin sinirsel ve endokrin kontrolü kimyasal haberciler olarak adlandırılan kimyasal bileşiklerin etkisi ile gerçekleşir.

İyonları Taşıyan Hücreler

Bütiin hücreler enerji kaynağı olarak ATP’yi kullanarak, derişime ve elektriksel güç sabitine karşı belirli iyonları taşıma yeteneğine sahiptirler. Düşük derişimde oluşan edilgin yayılımdan (pasif difiizyon) ayırmak için bu olaya etkin taşıma denir. Memelilerde sodyum iyonunun (Na⁺) hücre dışı sıvıdaki derişimi 1-iO mmol/L iken, hücre içi sıvıdaki derişimi 5-15 mmol/L'dir. Buna ek olarak hücrelerin iç kısmının elektriksel yükü hücre dışı ortama göre eksidir. Bu koşullar altında artı yüklü sodyum iyonu hem elektriksel hem de derişim sabitine doğru yayılma eğilimindedir. Hücre Mg⁺- aracılığıyla Na⁺/K⁺ ATPazı (sodyum pompası) etkinleştirip, enerjinin depolandığı ATP'yi kullanarak Na⁺ıu aktif şekilde hücre dışına atar, hu sayede düşük olması gereken hücre içi sodyum derişimi korunur. Bazı epitel hücreleri (örn. böbrek proksimal ve distal tiibülleri, tükürük bezlerinin çizgili kanalları) sodyumu epitel hücresinin tepesinden tabanına taşımak üzere bu düzeneği kullanır; bu durum hücre boyu tasıma olarak adlandırılır.

Proksimal tübül hücresinin tepe (apikal) yüzeyi Na⁺u serbest geçirir. Elektriksel ve ozmolik dengeyi sağlamak üzere ekimolar miktarda kloriir ve su, Na⁺ iyonunu takip ederek hücre içine girer. Bu hücrelerin taban yüzeylerinde

çok sayıda kıvrım bulunur (Şekil -i—2-i); elektron mikroskopla taban plazma zarında çok sayıda ıızıın girintiler görülür. Bıına ek olarak komşu hücreler arasında taban uzantıları aracılığıyla kenetlenme mevcuttur. Mg^+,ıın etkin kıldığı Na⁺ / K⁺ -ATP’azın taban plazma zarının girintilerinde yer aldığı, aynı zamanda yan zarlarda da bulunduğu gösterilmiştir. Bu girintiler arasında Na⁺'un hücre tabanından aklif olarak atılışı için gerekli enerjiyi (ATI⁵) sağlayan dikey yönde dizilmiş mitokondı iler yer alır. Klor ve su yeniden edilgin olarak sodyumu izler. Bu yüzden sodyum dolaşıma geri döner ve idrarda çok miktarda sodyum yitirilmez.

İyon taşınmasında sıkı bağlantılar önemli rol oynar. İyonlara, suya ve iri moleküllere karşı nispeten geçirgen olmayışı nedeniyle, epitelden geçen maddelerin geriye difiiz- yonunu önler. Aksi durumda çok büyük oranda enerji yitirilmesi söz konusudur.

İyon taşınması ve onu izleyen sıvı akışı çeşitli epitel hücrelerinde zıt yönlere (örn. tepeden tabana, tabandan tepeye) olabilir. Bağırsakta, böbreğin proksimal toplayıcı tiibüllerin- de, tükürük bezlerinin çizgili kanallarında, safra kesesinde, v.b. akım, hücrenin tepesinden laban bölümüne doğrudur. Koroid pleksus ve siliyer cisim gibi diğerepitelyal tabakalarda akış zıt yöndedir. Her iki durumda da sıkı bağlantılar hücrenin tepe kısmını kapatarak iç ve dış doku bölmelerini oluşturur (Şekil -i—25>.

Polarite (Kutupluluk)

Sinir dağılımı

Epitel Hücrelerinin Yenilenmesi

Salgı Etkinliğinin Kontrolü

Bezlerin sinirsel ve endokrin kontrolü kimyasal haberciler olarak adlandırılan kimyasal bileşiklerin etkisi ile gerçekleşir.

İyonları Taşıyan Hücreler

Pinositozla Taşıma Yapan Hücreler

Vücudun çeşitli hücrelerinde plazma zarının yüzeyinde oluşan çok sayıda pinositoz keseciği, büyük moleküllerin plazma zarından geçirilerek taşınmasını sağlar. Bu etkinlik, kan damarlarını (endotel) ya da vücut boşluklarını (mezotel) döşeyen tek katlı yassı epitelde belirgin olarak gözlenir. Bu hücreler, hücre yüzeyinde ve sitoplazma içinde bol miktarda bulunan pinositoz kesecikleri dışında az sayıda organele sahiptir. Bu gözlemlerin yanında elektron yoğun koloidal parçacıkların (örn. ferriiin, koloidal altın, toryum) enjeksiyonunun ardından elektron mikroskobik inceleme bulguları, keseciklerin, enjekte edilen maddeyi hücre içinden her iki yöne de taşıdığını ortaya koymaktadır.

Seröz Hücreler

Pankreasın asiner hücreleri ve goblet hücreleri, salgıladıkları ürünlerinin molekiiler yapısı ve yoğunluğundan ötürü sırasıyla seröz ve miiköz hücreler olarak tanımlanan hücrelere tipik örnek oluştururlar. Bunlar ortada yuvarlak bir çekirdeği bulunan, belirgin kutupsallık sergileyen çok yüzeyli ya da piramid şeklindeki hücrelerdir. Seröz hücrenin tabanına yakın bölgede yoğun, birbirine koşut sıralar halinde, poliri- bozomlaria kaplı kaba encloplazma retikulumu sarnıçları toplandığından, yoğun bazofili izlenir (Şekil -i-26). Tepe bölgesinde iyi gelişmiş bir Golgi yapısı ve çok sayıda yuvarlak, proteinden zengin, zara tutunan ve salgı grandileri adını alan kesecik bulunur. Sindİrici enzimler üreten hücrelerde (ör. Pankreasın asiner hücreleri) bu keseciklere zimojen gra- nüller denir (Şekil -t-26, 4-27 ve -i-28). Golgi sarnıçlarından zara bağlı büyük; ham salgı granülleri oluşur (Şekil -ı—28). Suyu çekildikçe, daha koyulaşarak hücre salgılayıncaya dek biriken olgun salgı granüllerini oluştururlar. Hücreler salgı ürünlerini salıverdiklerinde salgı grandilerinin zarları hücre zarına tutunur ve graniil içeriği eksositoz adı verilen bir işlemle hücre dışına boşaltılır. Zarların lipit tabakaları aynı elektrik yüküne sahip olduğundan birbirini iter. Bu yüzden, hücre zarlarının kaynaşması proteinler tarafından kolaylaştırılıp, denetlenen oldukça karmaşık bir işlemdir. Diğer sitoplazma yapılarında olduğu gibi salgı graniillerinin hareketi de hücre iskeletinin ve sitozoldeki motor proteinlerin etkisi altında gerçekleşir. Işık mikroskopta, şerciz salgı yapan hücrelerin siloplazmasının taban bölümünde büyük bölümü kaba encloplazma retikulumuna tutunan çok sayıda ribozom yüzünden, belirgin bazofili izlenir (Şekil -i—29). Sİtoplazmanm tepe bölümü açık renk boyanan salgı kesecikleriyle doludur.

Mukus salgılayan hücreler

Üzerinde en çok çalışılan mukus salgı hücresi, bağırsaklardaki goblet hücresidir. Bu hücrenin içinde, müsin adı verilen güçlü su sever glikoproteinleri içeren açık renk boyalı çok sayıda granül bulunur. Salgı graniilleri hücrenin tepe bölümünü büyük ölçüde doldurur ve çekirdek genellikle hücre tabanında yer alır. Bu bölgede kaba endoplazıııa reti- kulumu fazladır (Şekil 4-30 ve 4-31). Çekirdeğin hemen üzerinde yer alan Golgi yapısı başka hücrelere göre çok daha iyi gelişmiştir ve bu durum hücrenin işlevindeki önemini göstermektedir. Otoradyografi çalışmalarından elde edilen veriler, bu hücrede proteinlerin kaba endoplazma retikulu- munun yoğun olduğu hücre tabanında sentezlendiğini düşündürmektedir. Özdek protein monosakaritleri endoplazma retikulumu ve Golgi aygıtında bulunan enzimler olan glikoziltransferazlar tarafından eklenir. Müsinler hücreden sahverikliğinde, aşırı derecede su çeker ve kıvamlı, elastik, koruyucu kaygan bir pelte biçimindeki mukusu oluşturur.

Bağırsaklardaki goblet hücreleri (Şekil 4-32) milsin gli- koproteinlerini sentezleyen birkaç hücre tipinden yalnızca birisidir. Diğerleri, midede, tükürük bezlerinde, sulunum yollarında ve üreme sisteminin iletici yollarında bulunur. Söz konusu miiköz hücreler, morfolojik özellikleri ve salgılarının kimyasal bileşimi açısından büyük çeşitlilik sergiler. Örneğin, tükürük bezlerindeki mukus salgılayan hücreler farklı yapıya sahiptir (Şekil 4-33) ve çoğunlukla aynı asinüs içinde seröz salgı yapan hücrelerle birlikte bulunur (Şekil 4-34).

Difüz (Yaygın) Nöroendokrin Sistem (DNES)

Sindirim sistemine ilişkin ilk çalışmalar, bu sistemde endokrin olmayan hücrelerin arasında dağılmış halde endokrin hücrelerin bulunduğunu göstermiştir. Bu endokrin hücrelerin sitoplaz- malarında ya polipeptid hormonlarını, ya da biyojenik aminler olan epinefrin, norepinefrin ya da 5-hidroksitriptamin (seroto- nin) bulunur. Bazı durumlarda, birden fazla bileşik aynı hücrede bulunur. Bu hücrelerin tümü olmasa da büyük bir çoğunluğu amin öncüllerini biriktirebilme ve amino asit dekaıboksilaz aktivitesi gösterme yeteneğine sahiptir. Bu özelliklerin baş harflerinin birleştirilmesiyle bu gnıbun bilinen adı APUD (amine precursor uptake and decarboxylation) ortaya çıkar. Bu hücrelerin bazılarının gümüş tuzlan ile boyanması nedeniyle argen- tafin ve argirofil hücreler olarak da adlandırılırlar.

Bu hücrelerin tümü amin öncüllerini toplamadıkları için APUD adı büyük ölçüde yerini DNES'ye (difüz nöroendokrin sistem) bırakmıştır. DNES hücreleri, immünohistokimya- sal yöntemlerle ya da özgül aminler için kullanılan diğer his- tokiınyasal tekniklerle tanınabilir ve yeri saptanabilir. DNES hücreleri organizmada yaygın olarak dağılır ve bu hücrelerin solunum ve sindirim sistemlerinde, tiroid, hipofiz ve prostatla yer alan yaklaşık 35 tipi saptanmıştır. Bazı DNES hücreleri parakrin hücrelerdir, çünkü bunlar bazı kimyasal işaretler üreterek bunları çevrelerindeki hücre dışı sıvı içine verirler, bu sinyaller damar sistemine geçmeksizin komşu hücrelerinin işlevini düzenler. DNES hücrelerinde üretilen çoğu polipeptid hormon ve aminler sinir sistemindeki kimyasal aracılar olarak da hareket ederler. Polipeptid salgılayın hücreler genellikle taban kutuplarına yerleşmiş olan 100-400 nm çapındaki granüllerle ayırt edilirler Miyoepite! Hücreleri

Bazı eksokrin bezler (örn. ter, gözyaşı, tükürük, meme) yıldız ya da iğ şekilli miyoepitel hücreleri içerirler (Şekil 4-

36) . Bu hücreler bez asinüslerini, ahtapotun yuvarlak kaya parçasını sardığı şekilde sarar. Kanallar boyunca ise, daha çok, uzamına düzenlenme gösterirler. Miyoepitel hücreleri, bazal lamina ile salgı ya da kanal hücrelerinin taban kutbu arasında yer alırlar. Buna ek olarak birbirlerine ve epitel hücrelerine aralık bağlantıları ve desmozomlarla tutunurlar. Sitoplazma miyozinin yanı sıra, çok sayıda aktin mikrofilamanları da içerir. Miyoepitel hücreleri, keratin ailesinden ara filamanlara sahiptir, bu da onların epitel kökenli olduklarını kanıtlar. Miyoepitel hücrelerinin görevi bezin salgı yapıcı ya da salgı iletici kısımlarının çeperinde

kasılmak ve böylece salgı ürününün dışarıya doğrıı itilmesine yardımcı olmaktır.

Steroid Salgılayıcı Hücreler

Sterokl salgılayan hücreler vücudun çeşitli organlarında (örn. teslisler, ovaıyumlar, böbrek üstü bezleri) bulunurlar. Bunlar steroidleri hormona! aktivite olarak salgılayan ve sentezleyen özelleşmiş endokrin hücrelerdir. Aşağıdaki özellikleri sergiler (Şekiller 1-27 ve -ı-2«S):

1. Bunlar çekirdeği merkezde, cok yüzeyli ya da yuvarlak eozinofilik hücrelerdir ve sitoplazmalarında değişebilen miktarlarda lipit damlacıkları bulunur.

Steroid-salgılayıcı hücrelerin sitt»plazmaları cok miktarda graniilsüz endoplazma retikulumu içerir, bunlar ağızlaşan lübüller sekliııdedirler. Graniilsüz endoplazma retikulumu asetattan ve diğer bileşiklerden kolestrol sentez- lemekte kullanılan enzimleri içermesinin yanı sıra, ıııito- kondıileıde üretilen pregnenolonu androjen, östrojen ve progestojeıılere1. çevirmek için gerekli olan enzimlere de sahiptir.

2. Yuvarlak ya da uzun şekilli olan mitokondıiler, diğer epitelyal hücrelerin miiokondrilerinde yaygın olarak bulunan lameller ya da ıaf benzeri kristaların aksine genellikle tübüler tipte kristalara sahiptir. Hücre işlevi için enerji üretiminin esas yeri olmasının yanında bu organel- ler gerekli enzimatik donanıma da sahiptirler, bu enzi- matik donanım yalnızca kolesterol yan zincirini ayırmak ve pregnenolon üretimini yapmakla kalmayıp, sonuçta steroid hormonun oluştuğu bir dizi tepkimeye de katılırlar. Graniilsüz endoplazma retikulumu ve mitokondıiler arasındaki yakın işbirliği sonucu steroid sentezi işlemi gerçekleşir, bu durum hücre içi organeller arasındaki işbirliğine çarpıcı bir örnek oluşturur (Şekil 21 -1 >. Avnı zamanda bu durum steroid salgılayıcı hücrelerde bu iki or- ganel arasında gözlenen sıkı yapısal ilişkiyi de açıklar.